گاهشمار قمری

گاهشمار قمری از سالی که بتواند فصل‌ها را از هم جدا کند پس می‌افتد. سالش حدود ۱۱ روز از سال خورشیدی کوتاهتر است و به همین شُوند است که رمضان به چله تابستان هم می‌افتد ، و عاشورا با یکم نوروز یکی می شود. ۳۳ سال قمری با ۳۲ سال خورشیدی برابر است. سالشماری که فصول در آن پابرجایی نداشته باشند، به کار مردمان کشاورز نمی‌خورد. در مرحله بالاتری از رشد تمدنی گاهشمار خورشیدی جایگزین گاه شمار قمری شد یا آمیخته ای از آن دو . در عربستان، سرزمینی که فرهنگ کشاورزی نداشت و زندگی را از راه راهزنی می گذراندند ، روزهایش سوزان بود و شب‌هایش برتافتنی تر از روزهایش بود، روشن بود که ماه پایه گاهشمار گردد.

معنای این آیه شماره ۳۷ از سوره توبه، به ترجمه آیت الله العظمی ناصر مکارم شیرازی، چنین است:

« نسی ء [ جا بجا کردن و درنگ ماه های حرام ] ، افزایشی در کفر ( مشرکان ) است که با آن ، کافران گمراه می شوند یک سال ، آن را حلال ، و سال دیگر آن را حرام می کنند ، تا به اندازه ماه هایی که خداوند تحریم کرده بشود ( و عدد چهار ماه ، به پندارشان تکمیل گردد ) و به این چیدمان ، آنچه را خدا حرام کرده ، حلال بشمرند. اعمال زشتشان در نگرشان زیبا جلوه داده شده و خداوند جمعیّت کافران را هدایت نمی کند »

پیامبر اسلام هم در اینباره سخنرانی کرد . او آنچنان که در آثارالباقیه ابوریحان بیرونی هم آمده گفت:

« اکنون زمان برگشت به همان طریقه که خداوند آن را آفرید رسیده یعنی همین طور که انسان در مدت یک سال دوازده مرتبه رویت هلال می‌نماید باید سال هم همینطور باشد و شخصی سیزده مرتبه رؤیت هلال نمی‌کند که تا سال را سیزده ماه بداند.» (آثارالباقیه، ترجمه اکبر داناسرشت، تهران: ۱۳۶۳، ص. ۱۶)

انگیزه پیامبر اسلامی ظاهرا سپاهی بوده است، چون مصلحت را در این می‌دیده که ماه‌های جنگ و آشتی را بر شالوده گاهشمار ۱۲ ماهه قمری برگمارد.

اندیشه قمری کار دست تازی ها داد. کشورهایی که به آنها دست درازی کردند در نواحی‌ای که مردمان کشاورز می زیستند. برای گرفتن جزیه و خراج دچار دشواری شدند، چون برای حساب و کتاب خزانه ، گاهشمار قمری به درد نمی‌خورد. پس از همان آغاز ناچار شدند گاهشمار خورشیدی را در کارهای اداری بکار گیرند. ابوریحان بیرونی چنین آورده است :

« مستندی نزد عمربن خطاب آوردند که ظرف پرداخت آن ماه شعبان بود و عمر گفت که مراد کدام شعبان است آیا این شعبان که ما در آنیم یا شعبان آینده؟ پس اصحاب را جمع کرد و در این کار با ایشان مشاوره کرد و گفت این حیرت را که در امر تاریخ برای من روی داده شما رفع کنید. »سرانجام گره کار را ایرانی‌ای به نام هرمزان باز می‌کند و عمر پس از آنکه از طریق او با سالشماری آشنا می‌شود به اصحاب امر می‌کند که «برای مردم تاریخی وضع کنید که مردم به کار بندند.» (آثار الباقیه، ص. ۴۸)