گورستان یئری

شاید کمتر کسی بداند که یکی از جالب پروا ‌ترین نقاط تاریخی کشور ، شهر یئری ، در استان اردبیل جای گرفته است. این شهر گسترده‌ترین میانبند تاریخی استان اردبیل و با کرامندی ترین(اهمیت‌ترین) سایت تاریخی بسته به پیش از تاریخ در اپاختر باختری ایران به شمار می‌رود. میانبند باستانی شهر یئری در اپاختر باختری روستای پیرازمیان در ۳۱ کیلومتری خاور مشگین شهر در کنار رود سیاه سو جای دارد . گستردگی این میانبند تاریخی ۴۰۰ هکتار است و از سه بخش دژ سپاهی ، نیایشگاه و قوشا تپه تشکیل شده است . دیرینگی دژ و نیایشگاه به ۱۴۵۰ سال پیش از میلاد و قوشاتپه به هزاره هفتم پیش از میلاد می‌رسد. تاکنون کرانه ۴۵۰ گور در این برزن شناسایی شده است که ابعاد کوچک‌ترین آن‌ها ۳/۲ متر و بزرگ‌ترین آن‌ها ۸/۲ متر است. پیرامون شهر یئری نخستین بار در سال ۱۹۷۸ از سوی گروه چارلز برنی شناسایی و بررسی شد. او باور داشت که زیوشی(عمر) برخی آثار تا هزاره سوم پیش از میلاد ، روزگار آهن ، سفال خاکستری و نخودی و نارنجی هم می‌رسد . چارلز برنی تاریخ بیشینه گورهای این برزن را هزاره دوم و نخست پیش از میلاد می‌دانست و ناگریز پیش‌بینی می‌کرد که این تاریخ به هزار سال پیش‌تر، چیم(یعنی) هزاره سوم پیش از میلاد هم برسد . با این حال آثاری از سکونت روزگار برنز شناسایی نکرده بر این نظریه پافشاری نورزید تا اینکه در کاوش‌هایی که از سوی گروه دکتر نوبری در آذر ۱۳۸۲ انجامید ، چیزهای با ارزشی از درون گورها به دست آمد که کنون در موزه باستان‌شناسی خلخال نگهداری می‌شوند.

شهر یئری اواخر هزاره دوم و آغاز هزاره نخست پیش از میلاد از آبادی‌های کرامند میانبند بوده است. این پیرامون باستانی اکنون با سنگ‌چینی‌های شناخته شده در سوی اپاختری نیمروزی امتداد یافته و در کناره سیاه سو جای دارد. پیش از هزاره نخست ، در دوران نوسنگی این برزن ، مسکونی بوده و بخشی از تمدن میانبند در این نقطه متمرکز بوده است. این محوطه دژی گسترده با دیوار پدافندی سنگین از گونه خشکه چین دارد و برزنی برای برگزاری آیین‌های دینی بوده است و این بخش دارای فضاهای معماری با دیوارهای سنگی از گونه استیل‌های نگاریده است. گورهای باستانی پرشماری از گونه کلان سنگی و گورکان که کرانه۴۵۰ گور  و یک غار باستانی و تپه‌ای از آن دوران اسلامی در این جا شناسایی شده است.

میانبند اردبیل دست‌کم از هزاره ششم پیش از میلاد مسکونی بوده است. سراسر میانبند از تپه‌های باستانی یا به گزاره دیگر میانبندان جایگیری ای که روزگاری دژ یا شهرک یا روستا بوده‌اند ، پوشیده شده است.  بر روی سنگ‌ها و گورهای این میانبند سنگ نگاره‌های پرشماری با طرح و ابعاد گوناگون کنده کاری شده است. کلیه نگارهای پدید آمده بر اثر ضربه زدن‌های به سامان و باریکی است که با سنگ‌های سخت ، استخوان حیوانات و فلزات سخت پدید آمده‌اند . نگار‌هایی از بز کوهی ، انسان در حالت‌های مختلف و چندین نگار نامشخص دیگر مشاهده پذیرند که شمار آنها کرانه دار است. یاد این نکته دربایست است که در نزدیکی‌های همین پیرامون ، سنگ گورهایی با نگار‌هایی یک نواخت از چهره انسان‌هایی که دهان ندارند دیده می‌شود که از زیباترین آثار به‌جا مانده از روزگار کهن این سرزمین پر راز به شمار می‌روند. اندازه آنها از ۴۰ سانتیمتر تا ۲ متر دگر می شود و شمار تقریبی آنها به بیش از یکصد تا می‌رسد. نمونه‌های بجا مانده بر شالوده یک فلسفه باوری کنده کاری شده‌اند . بیشترین نگارهای کنده کاری شده بز کوهی است ، چرا که بز کوهی نمادی از یک فرشته و برگرفته از اسطوره کهن است.

میانبند شهر یئری که گسترده‌ترین میانبند تاریخی استان اردبیل و یکی از با کرامندی ترین(اهمیت‌ترین) میانبندان پیش از تاریخ اپاختر باختری ایران است به شماره ۶۱۶۲ به ثبت آثار ملی رسید. این میانبند از میانبندان نمونه گردشگری و جا‌های باستانی اردبیل شمرده می‌شود که سنگ نوشته‌ها و پیکره‌های سنگی آن گواه تمدن چهار هزار ساله در این میانبند است و نکته آموزنده اینکه هیچ نشانی از زردپوستان تُرک در این آثار نیست و به روشنی پابرجا می کند که در سرزمین ایرانی آذربایجان ، تا پیش از سده هفتم هجری ، هیچ نشانه ای از زبان و تیره زردپوست تُرک نبوده است و آذری ها تُرک نیستند.